20 MAIU 2011
Excelências
Ilustre konvidadu sira
Minhas Senhoras e meus Senhores
Povo de Timor-Leste
Iha lorn Restaurasaun ita nia ukun rasik a’an hau hakarak hahu ho hau nia saudasaun kaloroza ba povu tomak, tatolin mo’os lia fuan murak no estimulu ba Timor oan iha mundu tomak, nebe servisu e ka estuda iha fatin dok husi ita nia rai hodi kontribui ba hadiak moris familia no komunidade. Hau nia saudasaun mos ba presente sira, ho kumprimentu espesial ba Primeiru Ministru Guine Bissau, Sr. Carlos Gomes Junior, no Ministru Estadu non Negosius Estrangeirus Portugal, Sr. Luis Amado, nebe mai halibur hamutuk ho ita iha loron ksolok ne’e, hatudu relasaun amizade no solidariedade nebe forte tebes entre ita nia povus no estadus, sira hotu nebe mos povu Timor-Leste hadomin.
Hau prezide ho sentimentu realizasaun no satisfasaun ba selebrasaun 9º Aniversariu Restaurasaun Independensia ne’e. Lori tinan sia ho serbisu maka’as, mak pais liu husi momentu euforia, wainhira ita hare katak ita nia mehi hotu karik sei bele, iha tempu crize, nebe ita hare katak buat hotu karik labele onan. Maibe hau nia satisfasaun iha baze ne’ebe metin. Povu duni mak bele atu hakribi violensia, hodi sira hakat liu susar oioin no serbisu lorloron ba futuru ida ne’ebe diak liu. Estadu kontinua ho nia knar atu kria serbisu, ho atensaun liu-liu ba servisu Saude, Edukasaun no fo tulun ba grupu sosial ne’be mukit tebes. Instituisaun hirak ne’ebe ita hari ho Restaurasaun Independensia nian, la’o dadaun, hodi respeita ba povu no Estadu de Direitu. Ida ne’e duni mak baze husi hau nia sentimentu realizasaun.
Waihira ita tetun didiak, hau konklui katak tinan hirak ne’e iha duni progresu no dezenvolvimentu. Povu nia moris sei susar, mukit sei todan nafatin. Maibe, familia barak liu mak hetan mos moris diak ida kompara ho tinan sia liu ba ne’e. Labarik sira nia ibun hahu hamnasa fali ona. Devastasaun ne’ebe ita no Nasoens Unidas hasàn, iha tinan 1999, ita hakat liu dadaun ona no ida ne’e ita tau ona ba kotuk.
Sasukat ne’ebe ita tetu tenki bazeia ba rezultadu. Sistema kona ba saude, ne’ebe oras ne’e ita hari dadaun husi zero, to’o 2009, vasina onan labarik hamutuk rihun 80, hodi nune iha ona kondisaun ne’ebe diak atu sira dezenvolve ho saude. Kona ba deteksaun no kura moras tuberkuloze, ita atinji ona iha tinan 2010, meta hirak ne’e estabelese ba tinan 2015. Ida ne’e mos akontese ba meta mortalidade infantil ba labarik ne’be kiik liu husi tinan ida to’o tinan lima. Moras Lepra ita halakon tomak ona iha ita nia rai ne’e. Iha tinan lima nia laran to’o tinan 2009, mortalidade inan reduz ona ba tersu ida, maske sei as nafatin. Kombate ba infesaun no tratamentu VIH/Sida asegura gratuitamente husi Estadu, ida ne’e prioridade governu nian, hetan mos tulun husi organizasaun kristan nebe kompetente no dedikadu. Vijilansia ba evolusaun infesaun iha ita nia let tenki iha akompainamentu espesial ida husi Servisu Saude nian. Ita dezenvolve dadaun ona iha oras ne’e Rede ida ba Sentru Saude, hodi servi ita nia rai tomak, ne’e nudar modelu ida ba rai hirak iha rejiaun ne’e nebe la’iha serbisu nasional Saude nian.
Iha nivel Edukasaun nian, ita simu sistema eskolar ne’ebe naksobu tomak. Ohin loron, ita iha liu tan ona eskola rihun ida atus ida ne’ebe funsiona iha paiz tomak. Iha ensinu primáriu no iha segundo no terseiru siklu ensinu baziku, persentajen matrikula eskolar nian sa’e husi 60%, iha 2007, ba 83%, iha tinan 2010. Ita haka’as an maka’as atu forma lalais kuadru nasional – iha Timor-Leste ka iha rai estranjeiru, liu husi bolsu estudu ba area oioin. Estudante sira iha Medisina, por ejemplu, hamutuk to’o rihun ida nebe mak estuda iha Timor-Leste, Cuba, Portugal, Austrália, Filipinas, Indonésia no Fiji, no sira ne’e sei sai formadu iha tinan 4 ba 5 nia laran.
Relatório Nasoens Unidas nian kona ba Dezenvolvimentu Umanu, sei fo sai ba publiku iha fulan ne’e, hatudu dalan ne’be ita lao onan, hodi hakat liu, iha tinan 9 wainhira independente, paíz hirak hanesan Myanmar, Laos no Cambodja, iha rejiaun ASEAN nian, no ultrpasa paiz afrikanu sira, maske paiz hirak ne’e hetan independensia uluk nanis ba ita
Lo’os, katak, tinan sia ikus ne’e sai duni, tinan ba progresu no dezenvolvimentu. Justu duni atu ita rekoinese rezuktadu hirak ne’ebe diak. Maibe ita mos la’bele deskansa ona ho ida ne’e, ba’sa kualker esesu optimusmu nian bele halu ita fila ba kotuk husi buat ne’ebe ita hetan ona. Baihira hau sublina susesu hirak ne’e hau sei la’haluha mos problema nebe ita hasoru. Koalia deit kona ba area Edukasaun no Saude, tan’ba iha area hirak ne’e mak iha investimentu ne’ebe murak liu ba dezenvolvimentu umanu no sosial paiz nian, ita mos sei fo atensaun ba dezafiu ne’ebe ita kontinua hasoru iha ita nia oin no tenki investe atu kria kondisaun ba dezenvolvimentu iha tinan 20 tuir mai.
Liafuan rekoinesimentu ida ba apoiu importante ne’ebe ita hetan husi komunidade internasional, husi ita nia belun sira parseiru dezenvolvimentu no Nasoens Unidas no nia ajensia espesializada hirak ne’e. Karik sira la fo’o tulun mai ita, dalan ruma ita la’hetan rezultadu hotu ne’ebe ita konsegue ne’e. Ita nia Povu apresia tebes asistensia no koperasaun ho komunidade internasional no koperasaun hirak ne’e sei importante nafatin ba Timor-Leste, iha tinan ikus mai ne’e.
Serbisu Estadu nian tenki aumenta atensaun no halu buat hotu nebe bele atu kumpri Objetivu Dezenvolvimentu Mileniu nian. Iha area Saude nian, urjente tebes atu hadia akompainamentu ba inan isin rua sira, aumentu numeru partu nebe hetan asistensia husi parteira no mediku sira no reduz taxa mortalidade materna iha ita nia paíz ne’ebe sei às liu. Prioridade ne’be hanesan sei fo mós ba taxa vasinasaun infantil nian. Ida ne’e sai nudar indikador ne’ebe importante ba saúde jerasaun ikus sira nian.
Ita sei hatan diak liu tan kona ba lakuna no faila iha ita nia hospital hirak ne’e, rezolve situasaun falta ekipamentu nian no hadia sistema hodi evita falta aimoruk balu, nebe dala ruma akontese, nebe kauza prejuizu ba saude utente sira nian no fo’o todan ba familia sira tamba tenki sosa aimoruk ho sira nia osan rasik.
Hau lansa mós apelu ida ba ita nia médiku sira atu la’bele privelijia deit sira nia klinika privada no keta monu iha tentasaun hodi haruka ema moras sira husi serbisu publiku ba sira nia konsultoriu partikular. Problema hanesan ne’e la’os iha Timor Leste deit, existe mo’os iha paiz hirak nebe iha sistema Saude Publiku ne’ebe forte, baihira mediku sira akumula atividade publika no privada. Governu tenki halo estudu ida atu avalia ho rigor kondisaun kona ba akumulasaun hirak ne’e no nia efeitu iha serbisu Saude nian.
Povo de Timor-Leste. Excelências
Riku’soi ne’ebe boot liu iha paiz ida-idak mak ninia povu. Valorizasaun kapasidade povu nian, liu husi Edukasaun no formasaun, la’os teknika deit, maibe ho edukasaun integral ida ne’ebe dezenvolve formasaun espiritual no valores konstitui investimentu ne’ebe importante no metin liu ba paiz ne’e. Eduksaun sai nudar responsabilidade familia sira nian, la’iha duvida, maibe ida ne’e mos responsabilidade no dever ida ba komunidade hotu-hotu.
Família mak rin sosiedade nian - iha rin ida ne’ebe tenki hatur sistema edukativu. Governu iha dever atu habelar asaun ba sistema ne’e hodi insentiva Edukasaun ba familia sira, ho lansamentu programa edukasaun familiar no komunitaria, ne’ebe transmite liu husi radiu no televizaun, ho objetivu atu tulun familia sira atu sira fo Edukasaun ne’ebe diak ba sira nia oan, hahu ho idade nurak. Iha fatin seluk, governu tenki hari rede ba jardim infansia nian, tan ida ne’e sei kontribui atu meilora formasaun ba labarik sira husi nanis wain kedas. Iha jardim infansia partikular, ne’ebe a funsiona iha ita nia rai, ne’ebe bele serve hanesan ejemplu ba ita nia serbisu Edukasaun.
Iha Orsamentu Estadu nian ba tinan 2012, Governu la’bele husu verba ne’ebe boot liu husi ida ne’ebe orsamenta ona ba tinan ne’e. Hare ba ejekusaun orsamental iha infaestrura ne’ebe la’os sufisiente iha tinan 2009 no 2010 ita bele hein katak verba ba tinan 2011, dala ida tan, sei la’ejekuta hotu. Nune’e, verba hirak ba tinan 2012 la’bele bo’ot liu verba tinan 2011 nian, no bele iha mos redusaun ruma, ho esesaun ba orsamentu iha área Edukasaun, Saúde no Agrikultura. Iha kazu ikus liu ne’e, esesaun justifika tuir nesesidade atu investe liu tan hodi hadia Seguransa Alimentar iha ita nia rai. Iha area hirak ne’e justifika atu kontinua reforsa orsamentu ba investimentu.
Kona ba Edukasaun, ita tenki investe fortemente iha kualidade ensinu nian. Ita sei promove aumentu ba assiduidade alunu no profesor sira nian, meiloria ba abastesimentu we nian, ijiene eskolar nian no kndisaun sanitaria, ba kuantidade no kualidade instrumentu apoiu ensinu nian, hanesan organiza biblioteka kiik iha eskola ida-idak, hanesan ejemplu, atu pr profesor no alunu sira bele uza. Vida eskola hirak iha Timor-Leste tenki liga hamutuk ho familia alunu sira nian no komunidade lokal sira. Eskola sai nudar ekipamentu sosial ne’ebe importante, ho biblioteka, kampu ba jogu no espasu ne’ebe sei serbi mos komunidade. Edifisiu hirak eskola nian sai nudar fatin hasoru malu no polu kultura nian no sei nakloke iha fim de semana no kalan iha loron semana nian, hafoin aula remata. Ligasaun familia nian no komunidade Eskola sei kontribui ba hadiak assiduidade, rezultadu eskolar no akompainamentu ne’ebe familia sira hala’o ba sira nia oan sira.
Ohin hau hakara lansa dezafiu ida, proposta inovadora ida, ho baze iha karateristika sosial no kultural ita nia komunidade nasional, ho objetivu atu fo impulsu ba hadiak funsionamentu eskola no kualidade ensinu.
Habelar no hadiak ita nia rede eskolar, Edukasaun ba labarik sira, ba familia no komunidade lokal sira sai nudar dezafiu boot liu nebe ita sei hasoru atu atinji ita nia meta dezenvolvimentu no halakon mukit.
Igreja Katólica iha knar importante iha sociedade timorense, hodi jerasaun ba jerasaun, liu-liu iha area Edukasaun nian. Ita hanoin hikas katak ensinu seminariu nian, lori tempu naruk, iha epoka kolonial, sai nudar ensinu ne’ebe iha nivel as liu hotu iha ita nia teritoriu.
Kolejiu katolika hirak ne’e mak iha tempu ne’eba kontribui hodi hasa’e kualidade sistema edukativa nune’e sai koinesidu tebes tan’ba rigor profesor sira no sira nia kualidade ensinu. Iha tempu okupasaun nian, instituisaun ensinu katoliku nian sai nudar parte unika husi sistema edukativu nian ne’ebe konserva no promove elementu identidade nasional, wainhira espresaun elementus hirak ne’e ema bandu.
Bele afirma ho justisa katak Igreja Katolika fo kontribuisaun ida nebe’e unika, nebee labele troka, ba formasaun kuadru timorense, liu-liu iha segunda metade sekulu XX, no tulun atu hametin espiritu ema timor oan sira iha tempu modernu.
Hau propoen atu Igreja habelar liu tan ninia knar iha area Edukasaun nian hodi soe namkari ninia partisipasaun ho rin inovadora. Atu dezenvolve Edukasaun, ita presiza rekursu umanu sira nebe’e kualifikadu husi paiz tomak, atu servisu hamutuk ho ksolok. Ita hotu lalet ida atu manan funu ba Edukasaun.
Tan ne’e, hau propoen atu estabelese akordu ida ho Igreja Catolika atu Igreja mobiliza rekursu kualifikadu nebee nia iha kbit, nai lulik no relijioza sira iha ita nia paiz no, bainhira presiza, husi paiz belun sira, hanesan Portugal, Brasil, Filipinas, Indonésia, atu relijioza no nai lulik sira ne’e serbisu hamutuk ho governu atu hadia funsionamentu no tulun dezenvolvimentu ba ita nia eskola hirak ne’e.
Hau propoen atu nai lulik no relijioza sira responsabiliza tuir grupu eskola nian, iha distritu ida-idak, tuir termu Akordu ida atu estabelese ho Governu, atu nune’e eskola hotu iha paiz tomak hetan benefisiu orientasun no supervizaun husi nai lulik no relijioza ida, parseria ho Diresaun Nasional no Rejional Edukasaun nian no kuadru tekniku husi Administrasaun Eskolar.
Objetivu husi parseria ne’e ba hadiak liu tan disiplina, ba assiduidade eskolar alunu no profesor sira, ba kualidade aula nian no ba material edukativu, hodi hadia diak liu tan koinesimentu no rezultadu eskolar.
Paiz ida-idak iha rasik nia realidade. Ita hatene buka solusaun inovadora, nebe’e adpata ba nesesidade husi sosiedade ida-idak, hodi hatan ba dezafiu hirak ne’e. Kona ba Timor-Leste, realidade akonseila atu Estadu no Igreja tau kbit hamutuk iha parseria nasional ida, atu organiza ho maneira inovadora rekursu umanu kualifikadu nebe’e paiz iha, ho hanoin ba kauza komum ida deit mak manan bataila Edukasaun no hetan sosiedade ida nebe’e saudavel liu, forma ho diak, ho valor etiku nebe’e metin.
Timor-Leste país ida nebe’e rekoinese no respeita liberdade konsiensia no liberdade relijioza, tuir termu Konstituisaun no Lei. Ita nia luta tinan 24 nia laran ba libertasaun nasional mos sai nudar funu ba liberdade konsiensia nian. Maibe, Estadu iha dever atu trata oinseluk realidade nebe’e oioin, hodi asegura nafatin katak labele deskrimina ema ruma ho razaun konsiensia nian.
Buat ida mak relijiaun, seluk seita nebe’e envolve ba fraude, mak dala ruma ke’e baliza krime organizadu nian, ka hodi Maromak nia naran sira manipula ignoransia no ema nia fiar, halo promesa falsu atu hetan kliente ka esplora ema kiak sira nia meius nebe’e oituan ona. Ita koinese ejemplu – iha paiz hirak hanesan Brasil, Portugal, Estadus Unidus no paiz afrikanu barak, ema sira nebe’e invoka relijiaun, arma an ba pregador no buka atu konverte ema ba sira nia seita, halo promesa atu fo, husi aula ingles to’o komputador tuan, nst.
Promete salvasaun lato’o ba sira no paraizu bainhira ema mate ona, sira hahu oferese “milagre” iha rai ne’e. Profeta falsu salvador la para ho vigarise atu hetan nia objetivu – hanesan kazu famozu “milagre” ida nebe’e mak transmite husi televizaun, nebe’e Senora “paralitika” ida hamrik husi nia kadeira roda no hahu la’o, tuir mai deskobre katak paralitika falsu ne’e, loos duni sekretaria ba pregador nebe’e promove alegadu milagre ne’e.
Ho ida ne’e, hau la dehan katak Igreja Katólika iha monopoliu ba klamar iha Timor-Leste. Laiha no nunka iha.
Ita nia povu, iha maioria esmagadora, povu katoliku ida nebe’e moris fiar ba Igreja-mãe no mos baibain liga malu ho fiar jentiu husi hun, sem kulpa nem kompleksu. Iha sentidu lolós, ita sosiedade ida nebe’e espiritualmente livre liu kompara ho sosiedade hirak nebe’e dezenvolvidu, nebe’e ema barak moris ho angustia, ho estimulu material nebe’e bo’ot maibe kiak ba dezafiu espiritual. Iha ita nia paiz, ema katoliku sira mos moris hamutuk ho komunidade musulmana nebe’e iha abut husi jerasaun-ba–jerasaun. Ita mos moris hamutuk ho Igreja Protestante nebe’e tama iha paiz ne’e iha dekada barak nia laran ona, no ho sira ita iha konvivensia diak, solidariedade no respeitu malu, hau destaka, Igreja Evangélica Assembleia de Deus no Igreja Presbiteriana (hanaran igreja protestante de Timor-Leste, IPTL). Iha Timor- Leste la falta vokasaun hodi buka dalan Maromak nian no liberdade relijioza ne’e realidade moris lorloron nian iha ita nia sosiedade.
Maibe ita tenki matan mos nafatin kontra multiplikasaun promesa nian no “salvador sira” nebe’e invoka Maromak nia naran atu lori ita tuir dalan nakukun nebe’e ita la koinese.
Hau ema ida kontra violensia. Hau kondena atitude hotu nebe’e violenta no insidente hirak nebe’e povu reaje nudar rai nain hasoru seita sira mak foin to’o dadun iha Timor-Leste ne’e. Ida ne’e hau kondena nune’e mos violensia selu-seluk nebe’e mosu.
Solusaun ba problema kona ba profeta falsu no seita sira ne’e la’os violensia: solusaun ba ida ne’e iha servisu emigrasaun nian. Ita Estadu de Direito ida. Servisu Emigrasaun tenki monitoriza atividade hirak nebe’e la’os regular ba imigrante hodi aplika tuir Lei, atu revoga ka la renova imigrante sira nia vistu bainhira legalmente ida ne’e justifika duni.
Povu Timor Leste nian. Eselensia sira
Edukasaun, nebe’e hau temi ona, hela hanesan ita nia prioridade ida karik ita hakarak duni atu hamos mukit no fo impulsu nebe’e forti ba ita nia dezenvolvimentu. Atu sosiedade ida avansa ho nia dezenvolvimentu depende, husi parte diak ida, ba kriatividade no audasia atu deskobre resposta foun nebe’e adapta ba kondisaun sosiedade ida-idak. Tan ba ne’e, hau deside hodi konvida atu halibur malu ho ita iha 9º aniversáriu ba Restaurasaun Independência, ejemplu ida ba audasia no kriatividade, professor ida husi Colômbia, país dok nebe’e hau vizita ona ba dala uluk, iha 1997, ho misaun ida ne’ebe UNICEF husu atu halo negosiasaun ba libertasaun labarik no jovem sira, grupu ida ho ema nain sanulu resin lima nebe’e sekuestra husi grupu rebelde Colombianu ida. Hau nia knar ba UNICEF hetan fatin diak ida duni hodi liberta joven sira nebe’e refen, sai libertadu hotu ho diak no kasu sira husi dadur. Hanesan mos nebe’e akontese iha paiz barbarak nebe’e foin hala’o dezenvolvimentu, evolusaun kona ba situasaun iha Colombia ne’e ida nebe’e mak hau akompaina liu husi notisia no fonte selu-seluk, bainhira hau iha tempu ba ne’e.
Nune, iha tinan rua liu ba, artigu ida iha New York Times bolu hau nia atensaun ba solusaun original no inovadora husi profesor Colombiano ida. Hau konvida profesor ne’e. Sr. Luis Humberto Soriano, nebe oras ne’e daudaun iha ita nia let. Nia hamoris biblioteka ida hatur iha kuda buro nia kotuk, atu lori livru no habitu le’e ba labarik oan sira iha foho no iha interior Colombia nian. Profesor Soriano sai nudar ejemplu ema nebe servi alunus no halao misaun nudar profesor nebe merese rekonhesimentu.
Iha Timor-leste mo’os ita iha profesor barak nebe iha dedikasaun bo’ot tebes, nebe iha rai laran tomak, ho kondisoens nebe difisil, meski ho sakrifisiu, kontinua hanorin, akompanha no foram spiritualmente nia alunus sirak. Profesores hirak ne’e merese hau nia rekonhesimentu pesoal no husi ita nia komunidade. Iha okasiaun balun nebe liu tiha onan hau hato rekohesimentu ba religjiosos no relijiosas sira nebe, liu husi sira nia dedikasaun ba ita nia rai kontribui ba formasaun espiritual no edukasaun ita nia komunidade.
Padre João Felgueiras, Madre Maria Chioda, servisu orfanatu Santa Bakhita, orfanatu Beata Laura Vicuna, Eskola Primária no Jardim de Infância Maria Auxiliadora, servisu profesora no Madre Guilhermina Marçal sai nudar sasin ba figura no instituisaun nebe hau kondekora ou sira nebe simu Premiu Direitus Umanus, ba dedikasaun formasaun espiritual no kauza edukasaun iha ita nia komunidade. Servisu nebe relijiosa no relijiosus sira halao hetan rekonhesimentu husi ita nia rai.
Iha loron 20 de Maio ne, hau mos hakarak hakruk ba profesores sira nebe tam ba sira nia dedikasaun no kompetensias iha eskolas publikas hetan rekonhesimentu. Hau sei kondekora Dr. Armindo Maia, reitor dala uluk Universidade Nasional Timor-Leste, eme nebe hatudu nia kompetensia no dedikasaun ba Universidade, hori wain kedas iha tempu okupasaun, liu husi UNTIM, nebe nia sai nudar Vise-Reitor Timor oan. Hau mos sei kondekora profesor seluk ta’an nebe Ministeriu Edukasaun hatudu nudar ejemplu dedikasaun profesional. Iha tempu seluk iha tinan ne’e nia laran hau mos sei hato kondekorasaun ba sira nebe servi ita nia rai no ita nia povu iha area saude nian. Hau remata ho hau nian desejo no esperansa katak ejemplu dedikasaun nebe diak sei buras liu tan atu bele hadiak edukasaun no formasaun espiritual ita nia foin sae sira nian.
Obrigadu barak ba ita bo’ot sira tomak
